Τα νέα αποχαρακτηρισθέντα αρχεία από το βρετανικό πρωθυπουργικό γραφείο (1980-1983) δείχνουν ότι από την πρώτη στιγμή της μονομερούς ανακήρυξης «ανεξαρτησίας» του ψευδοκράτους από τον Ραούφ Ντενκτάς στις 15/11/83, η βρετανική κυβέρνηση αποδοκίμασε την ενέργεια και ήταν σε επικοινωνία με τη Λευκωσία.
Άμεσα ο υπουργός Εξωτερικών Τζέφρι Χάου προέβη σε δήλωση αποδοκιμασίας στη Βουλή των Κοινοτήτων. Σε ερώτηση βουλευτή αν η μονομερής ανακήρυξη είχε υποκινηθεί ή εγκριθεί από το στρατό ή τον εντολοδόχο πρωθυπουργό Οζάλ στην Τουρκία, ο κ. Χάου απάντησε ότι φαινόταν πως οι Τούρκοι είχαν πιαστεί εξ απίνης, χωρίς όμως ο ίδιος να ήταν σε θέση να έχει αποδείξεις για τον τουρκικό ρόλο.
Σε επιστολή του προς την Μάργκαρετ Θάτσερ την ίδια ημέρα με την ανακήρυξη του ψευδοκράτους, ο πρόεδρος Κυπριανού σημείωνε μεταξύ άλλων ότι η ενέργεια συνιστούσε σοβαρή απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια και δημιουργούσε μία πολύ εκρηκτική κατάσταση σε όλη την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Ζητούσε από την Θάτσερ τη στήριξη της κυβέρνησής της και τη βοήθειά της στα Ηνωμένα Έθνη για να απαιτηθεί από την κυβέρνηση της Τουρκίας να φέρει το παράνομο καθεστώς σε άμεσο τέλος.
Σε διάρκειας εννέα λεπτών τηλεφώνημα που είχε προηγηθεί στις 10.16 το πρωί ώρα Λονδίνου, η Βρετανίδα πρωθυπουργός είχε εκφράσει τη βαθιά ταραχή της κυβέρνησής της και είχε αναφέρει στον Κύπριο πρόεδρο ότι το Λονδίνο είχε ξεκαθαρίσει στον Ντενκτάς την εναντίωσή του από πριν.
Η προσοχή στη συνέχεια στράφηκε στη σύνταξη του ψηφίσματος με το οποίο τα Ηνωμένα Έθνη αποδοκίμαζαν την ανακήρυξη «ανεξαρτησίας» (541/1983). Σε ενημέρωση από τη μόνιμη αντιπροσωπεία της Βρετανίας στα Ηνωμένα Έθνη αναφερόταν ότι μετά από την αρχική παρουσίαση των βρετανικών διατυπώσεων στο Γιώργο Ιακώβου, ο Κύπριος υπουργός Εξωτερικών είχε αντιπροτείνει μια σειρά τροποποιήσεων. Οι αλλαγές περιελάμβαναν μεταξύ άλλων την αντικατάσταση της λέξης «αποδοκιμάζω» (deplore) με τη λέξη «καταδικάζω» (condemn). Ο Βρετανός διπλωμάτης στα Ηνωμένα Έθνη του είπε ότι οι αλλαγές θα διέλυαν τις διαπραγματεύσεις. Τον προειδοποίησε επίσης για τον κίνδυνο καθυστέρησης της ψήφισης και του είπε ότι θα κατέθετε το σχέδιο ανεξαρτήτως συμφωνίας του. Ο Ιακώβου έφυγε και επέστρεψε μετά από διαβουλεύσεις με τον πρόεδρο Κυπριανού και είπε ότι θα αποδεχόταν το κείμενο με ένα αδιαπραγμάτευτο σημείο: ότι στην παράγραφο δύο θα κηρυσσόταν το τουρκοκυπριακό ψήφισμα «νομικά άκυρο». Ο Βρετανός συμφώνησε. Η ανακοίνωση ότι το βρετανικό ψήφισμα είχε την κυπριακή στήριξη «άλλαξε όλη την ατμόσφαιρα», σημείωνε ο Βρετανός διπλωμάτης.
Τέσσερις ημέρες αργότερα (21/11/83) η Θάτσερ έστειλε επιστολή στον Κυπριανού επιβεβαιώνοντας τις βρετανικές θέσεις και επισημαίνοντας τις κινήσεις της κυβέρνησής της στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Ανέφερε επίσης ότι είχε στείλει μήνυμα στον Τούρκο πρόεδρο Εβρέν, προτρέποντάς τον να βοηθήσει στο να εξασφαλίσει ανάκληση της τουρκοκυπριακής διακήρυξης. Ωστόσο, επισήμαινε στον Κύπριο πρόεδρο ότι θα ήταν πολύ λυπηρό αν αυτή η ενέργεια, όσο ανεπιθύμητη και αν ήταν, οδηγούσε στην κατάρρευση των διακοινοτικών διαβουλεύσεων υπό το Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών.
Το σκεπτικό της στάσης της Βρετανίας παρουσιαζόταν την ίδια ημέρα (21/11/83) σε εσωτερικό έγγραφο με την υπογραφή του υπουργού Εξωτερικών Χάου. Όπως ανέφερε, τα βρετανικά συμφέροντα στις Βρετανικές Βάσεις απαιτούσαν την επίδειξη κάποιας συμπάθειας για τους Ελληνοκύπριους. «Αλλά τα ευρύτερα συμφέροντα της μη αποξένωσης της Τουρκίας από τη Δύση και η ελληνοκυπριακή τάση να δράττεται από τη στήριξή μας και να την υπερβάλλει απαιτούν από εμάς να μην υποστηρίξουμε πλήρως τη δική τους πλευρά και να αποφύγουμε για παράδειγμα την απόλυτη καταδίκη της Τουρκίας από τη Σύνοδο Κορυφής της Κοινοπολιτείας (σσ. που πραγματοποιούταν δύο ημέρες αργότερα στην Γκόα)».
Προγενέστερα έγγραφα, όπως διπλωματική επιστολή με ημερομηνία 24/10/83 από το Βρετανό Ύπατο Αρμοστή στη Λευκωσία Γουϊλιαμ Γουϊλμπερφορς προς το Φόρεϊν Όφις, περιέγραφαν τις προειδοποιήσεις του Λονδίνου προς τον Ντενκτάς να μην προβεί στη φημολογούμενη τότε μονομερή κίνησή του.
Επιστολή της 4/11/83 από τον Ρότζερ Μπόουν, ιδιαίτερο γραμματέα του υπουργού Εξωτερικών Χάου, προς τον ιδιαίτερο γραμματέα της πρωθυπουργού Θάτσερ, Άρθουρ Τζον Κόουλς ανέφερε ότι η βρετανική αντίδραση στην πιθανολογούμενη κίνηση Ντενκτάς έπρεπε να «χρωματιστεί» μεταξύ άλλων από την ανάγκη να φανεί το Λονδίνο ότι πληρούσε τις υποχρεώσεις του από τη Συνθήκη Εγγυήσεων του 1960. Αφού παρατίθεντο οι πιθανές κινήσεις άμεσης διπλωματικής αντίδρασης κατά του Ντενκτάς, ο Βρετανός διπλωμάτης σημείωνε: «Δεν θα επιθυμούσαμε να προτείνουμε οποιαδήποτε στρατιωτική δράση στην προσπάθεια εκπλήρωσης της εγγύησης στη Συνθήκη του 1960, καθώς αυτό θα σήμαινε ευθεία σύρραξη με σύμμαχο του ΝΑΤΟ». Προς επίρρωση αυτής της θέσης, ο Μπόουν τόνιζε: «Νομίζω ότι είναι σωστό να συμπεράνουμε, όπως έχει κάνει η πρωθυπουργός, ότι δεν θα μπορούσαμε στην πράξη να εκπληρώσουμε την εγγύηση εδαφικής ακεραιότητας της Δημοκρατίας της Κύπρου».
Στην ίδια αναλυτική επιστολή, ο Ρότζερ Μπόουν ανέφερε πως φαινόταν ότι η Τουρκία στο παρελθόν αλλά και πρόσφατα είχε επιτυχώς συγκρατήσει τον Ντενκτάς από το να προβεί στη μονομερή ανακήρυξη. Η βρετανική εκτίμηση για αυτή τη στάση της Τουρκίας ήταν ότι στην Άγκυρα είχαν κρίνει πως οι διεθνείς αντιδράσεις δε θα ήταν προς το γενικότερο συμφέρον τους. Ωστόσο, υπήρχαν ενδείξεις ότι «η βούληση και ικανότητα (των Τούρκων) να ασκούν μακροπρόθεσμα επιρροή προς αυτή την κατεύθυνση ίσως να είχε ελαττωθεί».
Οι Ελληνοκύπριοι από την άλλη πλευρά, σχολίαζε ο Βρετανός διπλωμάτης, συνειδητοποιούσαν ότι η ανακήρυξη ανεξαρτησίας θα έθετε πιθανώς τέρμα σε κάθε πιθανότητα λύσης του Κυπριακού με όρους έστω λίγο αποδεκτούς από τους ίδιους. Για το λόγο αυτό ο πρόεδρος Κυπριανού απέφευγε να δώσει αφορμή στον Ντενκτάς, σχολίαζε ο συντάκτης.
Οι Βρετανοί ανέμεναν αντιδράσεις από την πλευρά της Ελλάδας. «Έχοντας λίγο πραγματικό ενδιαφέρον για τις κοινότητες στην Κύπρο, η ελληνική κυβέρνηση θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την ανακήρυξη για τους δικούς της σκοπούς, συγκεντρώνοντας δυτική υποστήριξη για τις ελληνικές θέσεις έναντι της Τουρκίας», ανέφερε το Φόρεϊν Όφις σχολιάζοντας το ρόλο του Ανδρέα Παπανδρέου. Εκφραζόταν δε φόβος μήπως η Ελλάδα λάμβανε ως αφορμή την ανακήρυξη Ντενκτάς για τοποθέτηση πρόσθετων στρατιωτών στην Κύπρο.
Το Φόρεϊν Όφις έθετε επίσης με την ίδια επιστολή για πρώτη φορά υπόψη του πρωθυπουργικού γραφείου το ενδεχόμενο υποβολής ενός βρετανικού σχεδίου ψηφίσματος στα Ηνωμένα Έθνη σε περίπτωση επιβεβαίωσης των ανησυχιών για την κίνηση Ντενκτάς. Ίσως θα βοηθούσε στη διατήρηση της πρωτοβουλίας και θα προλάβαινε ένα πιο ακραίο ψήφισμα που θα ήταν δύσκολο να στηρίξει το Λονδίνο. «Άμεσες προτάσεις για διπλωματική δράση θα βοηθούσαν στην αποφυγή προτάσεων για “λιγότερο κατάλληλες ενέργειες”», αναφερόταν.
Στις 15/11/83, ημερομηνία ανακήρυξης της «ανεξαρτησίας» του ψευδοκράτους, ο Ραούφ Ντενκτάς απέστειλε εξασέλιδο γράμμα στην Μάργκαρετ Θάτσερ, όπως φαίνεται στα αρχεία του πρωθυπουργικού γραφείου (1980-1983).
Σε ένα μακροσκελές κατηγορώ έκανε λόγο για «ασυμβίβαστη και ανειλικρινή» στάση της ελληνικής και ελληνοκυπριακής ηγεσίας, για «παντελή απουσία μετριοπάθειας και κοινής λογικής που θα επέτρεπαν μια ανανεωμένη προσπάθεια από τις δύο πλευρές για μια συμφωνημένη λύση μέσω απευθείας διαπραγματεύσεων».
Την ίδια ημέρα (15/11/83) ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Ιλτέρ Τουρκμέν έλεγε στο Βρετανό πρέσβη στην Άγκυρα ότι η τουρκική θέση δεν είχε αλλάξει: η κυβέρνηση υποστήριζε τις διακοινοτικές συνομιλίες και τη συνάντηση κορυφής Κυπριανού-Ντενκτάς που – όπως είπε – ήταν ιδέα της Άγκυρας για να διατηρηθεί η προοπτική διαπραγματεύσεων. Πρόσθεσε ότι ο ίδιος πάντα έλεγε πως η τουρκική κυβέρνηση δεν ήλεγχε τον Ντενκτάς και τώρα αυτό αποδεικνυόταν.
Η Άγκυρα ήταν επίσης έκπληκτη με τη βρετανική αντίδραση, πρόσθεσε ο Τουρκμέν. Θα ανέμενε μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση. Η άρνηση αναγνώρισης δεν ήταν καλή πολιτική και εν τέλει θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένωση με την Τουρκία που θα «τελείωνε» το Κυπριακό μια και καλή. Στο σχόλιο του Βρετανού πρέσβη ότι οι ενέργειες Ντενκτάς απειλούσαν τις Συνθήκες του 1960, ο Τουρκμέν υπονόησε ότι η Βρετανία είχε λίγο κύρος στη θέση της εγγυήτριας για να καλεί σε ανάληψη δράσης. Στην παρότρυνση να μεταφέρει μήνυμα ανάκλησης της ανακήρυξης Ντενκτάς, η απάντηση του Τουρκμέν ήταν ότι «δεν υπήρχε όπισθεν σε αυτό το αυτοκίνητο». Στην ερώτηση, τέλος, αν πράγματι πίστευε ότι οι διακοινοτικές διευκολύνονταν με την κίνηση Ντενκτάς, απάντησε ότι βεβαίως ναι, καθώς είχε υλοποιηθεί ο όρος της ισότητας και ο Τουρκοκύπριος ηγέτης θα δεχόταν πιο εύκολα διαπραγματεύσεις.
Επίσης στις 15/11/83 η Θάτσερ έστειλε μήνυμα στον Τούρκο πρόεδρο Εβρέν. Του υπενθύμιζε προηγούμενες προειδοποιήσεις από τη Βρετανία τόσο προς τον ίδιο όσο και προς τον Ντενκτάς κατά της μονομερούς ανακήρυξης. Ξεκαθάριζε ότι ως εγγυήτρια δύναμη η Βρετανία αποδοκίμαζε την ενέργεια και του απηύθυνε έκκληση να πράξει τα μέγιστα για την ανάκλησή, αλλά και να μην υποστηρίξει η Άγκυρα την ανακήρυξη.
Στην αναλυτική απαντητική του επιστολή στις 17/11, ο πρόεδρος Κενάν Εβρέν ανέφερε ότι η απόφαση των Τουρκοκυπρίων έπρεπε να ιδωθεί υπό το φως της ταραχώδους ιστορίας της Κύπρου. Ισχυριζόταν ότι το Ηνωμένο Βασίλειο γνώριζε καλά την «καταπίεση» και την «ταπείνωση» που είχαν υποφέρει οι Τουρκοκύπριοι από την ελληνική πλευρά. Υποστήριζε επίσης ότι η Συνθήκη Εγγυήσεων δεν είχε εφαρμοστεί ποτέ και ότι είχε παραμείνει κενό γράμμα. Πρόσθετε ότι η Τουρκία από το ‘75 και μετά «πάντα προέτρεπε την τουρκική κοινότητα στην Κύπρο να μην απέχει από τις διαπραγματεύσεις», αλλά σημείωνε ότι δεν μπορούσε να τους αρνηθεί το «δικαίωμα στην αυτοδιάθεση».
Ενδιάμεσα, στις 16/11, ο υπουργός Εξωτερικών Τζέφρι Χάου κάλεσε στο Φόρεϊν Όφις τον Τούρκο πρέσβη και του επανέλαβε την αποδοκιμασία του Λονδίνου και τη μεγάλη λύπη του που η τουρκική κυβέρνηση είχε αναγνωρίσει το ψευδοκράτος και δεν είχε μεταπείσει τον Ντενκτάς. Ο Τούρκος πρέσβης υποστήριξε ότι η απόφαση Ντενκτάς είχε αποτελέσει έκπληξη για την Άγκυρα, αν και κυκλοφορούσε στον αέρα για μεγάλο διάστημα. Μετά αναφέρθηκε στη «μη ωφέλιμη» πρωτοβουλία Ελλήνων και Ελληνοκυπρίων να διεθνοποιήσουν το ζήτημα, λέγοντας ότι η Τουρκία υποστήριζε την εύρεση λύσης μέσω διακοινοτικών συνομιλιών.
Στις 18/11/83 το Φόρεϊν Όφις έστειλε στον ιδιωτικό γραμματέα της Μάργκαρετ Θάτσερ σύσταση για το πώς έπρεπε να χειριστεί την επιστολή Ντενκτάς από τη 15η. Κατά την πάγια συμβουλή του το Φόρεϊν Όφις συνιστούσε «ισχυρώς» να μην αναγνωρίσει ούτε εκείνη τη φορά την επιστολή η πρωθυπουργός. Το Φόρεϊν Όφις σχολίαζε ότι ορισμένα από όσα ανέφερε ο Ντενκτάς ήταν αρκετά δικαιολογημένα, όπως π.χ., κατά το βρετανικό σχόλιο, οι ενέργειες της ελληνικής και ελληνοκυπριακής ηγεσίας που παρεμπόδιζαν τις πιθανότητες συμφιλίωσης μεταξύ των «δύο λαών της Κύπρου».
Στην ίδια επιστολή αναφερόταν επίσης η σημείωση Ντενκτάς περί ανεύθυνης μεταχείρισης από τη Λευκωσία της πρότασής του για συνάντηση κορυφής με τον πρόεδρο Κυπριανού. Για την ακρίβεια, σημείωνε το Φόρεϊν Όφις, ο Σπύρος Κυπριανού είχε επίγνωση των κινδύνων απόρριψης της πρότασης Ντενκτάς, ότι δηλαδή έτσι θα του έδινε την αφορμή που αναζητούσε να κηρύξει ανεξαρτησία. Από την άλλη ο Κύπριος πρόεδρος κινδύνευε να βρεθεί βεβιασμένα σε μια ανεπαρκώς προετοιμασμένη σύνοδο. Η κατ’ αρχήν συμφωνία του Κυπριανού να προχωρήσει στη συνάντηση έκανε πιο δύσκολο για τον Ντενκτάς να βρει καλή δικαιολογία για την ανακήρυξη ανεξαρτησίας. Ο ΓΓ του ΟΗΕ Χαβιέρ Πέρες ντε Κουέγιαρ πίστευε ότι η συνάντηση χρειαζόταν προσεκτική προετοιμασία και δεν θα μπορούσε να γίνει πριν από τον Ιανουάριο του 1984 το νωρίτερο. Επομένως, κατά τους διπλωμάτες του Φόρεϊν Όφις ήταν άδικο να κατηγορεί ο Ντενκτάς τους Ε/κ για παρελκυστική τακτική.
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 21/11, ο ιδιωτικός γραμματέας της Θάτσερ απαντούσε στο Φόρεϊν Όφις ότι η πρωθυπουργός είχε λάβει υπόψη τη συμβουλή να μην απαντήσει στον Ντενκτάς, έχοντας υπόψη τη σημειολογία της αναγνώρισης του παράνομου ηγέτη. Αλλά τελικά η Θάτσερ είχε πει ότι δεν έβλεπε πώς η Βρετανία μπορούσε να ασκήσει επιρροή αν δεν επεδίωκε μια ευκαιρία να θέσει τα γεγονότα στη σωστή τους βάση και να εκφράσει την άποψή της. Ζητούσε πληροφόρηση για το πώς αλλιώς θα μπορούσε να ασκηθεί απευθείας επιρροή από το Λονδίνο στους Τουρκοκύπριους.
